Μυτιλήνη (Mytilenepress) : Ελλάδα και Εικονοστάσια του Παναγιώτη Γρηγορίου.

Χαρακτηριστικότατο στοιχείο του ελληνικού οδικού δικτύου είναι το εικονοστάσι στην άκρη του δρόμου, το οποίο συναντά κανείς σχεδόν επανειλημμένα, στροφή στη στροφή.

Εικονοστάσι στο δρόμο. Θεσσαλία, 2024

Για έναν ταξιδιώτη που έρχεται για πρώτη φορά στην Ελλάδα, η έκπληξη είναι ακόμη μεγάλη όταν ανακαλύπτει στους δρόμους πολλά «μίνι παρεκκλήσια», εγκατεστημένα πάντα στα σημεία των τροχαίων ατυχημάτων.

Αυτά τα «εκκλησάκια», όπως τα αποκαλούν κάποιοι, βρίσκονται παντού, ανεξάρτητα από το αν η διαδρομή είναι στο κέντρο μιας μεγαλούπολης ή σε ένα μικρό χωριό, σε μεγάλους αυτοκινητόδρομους ή στα βουνά σε κακούς χωματόδρομους.

Τέμπλο στο δρόμο των Μετεώρων. Θεσσαλία, 2025

Και με τον ίδιο τρόπο, τα βρίσκουμε κοντά στις ακτές ή στα λιμάνια, στη μνήμη των ναυτικών που παρασύρθηκαν ή σώθηκαν από τα κύματα, μετά όπως ταιριάζει σε τόπους μνήμης όπως τα πεδία των μαχών ή και τέλος κοντά σε σιδηροδρόμους... όταν είναι απαραίτητο, όπως λένε, από τα γεγονότα.

Αυτό το εικονοστάσι μνήμης και υπενθύμιση της εφήμερης μοίρας των ανθρώπων που είμαστε, αυτό το memento mori των Ρωμαίων με τη σειρά του κληρονομιά κατά κάποιο τρόπο από τις αρχαίες ελληνικές στήλες, είναι πάνω απ' όλα προσφορά, έκφραση ευγνωμοσύνης προς τους ουράνιους, από την πλευρά εκείνων που είχαν ένα ατύχημα.

Τέμπλο στο δρόμο για την Πίνδο. Θεσσαλία, 2025

Τα περισσότερα είναι κατασκευασμένα από μέταλλο, αλλά μπορούν να κατασκευαστούν από οποιοδήποτε είδος υλικού, από βότσαλο ή μάρμαρο, μέχρι τούβλα, γύψο ή πλαστικά πάνελ. Στο εσωτερικό υπάρχει εικόνα αγίου και μερικές φορές φωτογραφία του νεκρού, μετά ένα μπουκάλι ελαιόλαδο και σπίρτα για να ανάβουν οι περαστικοί το κερί στη μνήμη του.

Πολλά από αυτά τα εικονοστάσια, γνωστά και ως «μικροί χώροι προσκυνήματος», είναι σκουριασμένα και ερειπωμένα. Εξάλλου, τις περισσότερες φορές, ταξιδεύοντας στην Ελλάδα, κανείς δεν γνωρίζει τα ακριβή αίτια και τις συνθήκες εγκατάστασης τους.

Μόνο η ερήμωση και η μνήμη μένουν ανέπαφα σε αυτά τα μέρη, αποτυγχάνοντας να παραμείνουν ανώνυμα, ειδικά ελλείψει επιγραφής ή όταν το πέρασμα του χρόνου έχει σβήσει όλα τα γραπτά μηνύματα.

Το Παρεκκλήσι των Αγίων Ασωμάτων του Ακρωτηρίου Ταίναρο, 2025

Ωστόσο, στα χωριά τα εικονοστάσια είναι πιο προσεκτικά σχεδιασμένα, γιατί σχεδόν πάντα περνάει κάποιος για να ανάψει το κερί. Τα πιο σύγχρονα είναι διακοσμημένα με χρυσά γράμματα, καλλιγραφικές επιγραφές, κεριά... με μπαταρίες που επαναφορτίζονται χάρη στον ήλιο, πλαστικά λουλούδια, ανεξίτηλες φωτογραφίες και μικρά ποιήματα γραμμένα με τον τρόπο της mirolóyia, αυτοί οι οργανικοί και φωνητικοί θρήνοι σε πανηγύρια και κηδείες, ποιήματα και στη συνέχεια τα περισσότερα νεκρικά τραγούδια που είναι αφιερωμένα σε νεανικά τραγούδια.

Διακοσμημένο όπως πρέπει… με κούκλες, αγαπημένα αντικείμενα και λουλούδια, φρέσκα αν γίνεται, που ανανεώνονται συνεχώς. Και αυτό, μέχρι το παρεκκλήσι των Αγίων Ασωμάτων του Ακρωτηρίου Ταίναρων στη Μάνη, αφιερωμένο στους Αγγέλους, γιατί ονομάζονταν Ασώματοι Άγιοι, κοντά στις Πύλες του Άδη των αρχαίων, όπου βρίσκει κανείς πάντα τα ίδια κτερίσματα με την εποχή του, εκτός από φωτογραφίες αγαπημένων προσώπων.

Διακοσμημένο όπως πρέπει, Saints-Asomates, 2025

Το σημερινό παρεκκλήσι, χτισμένο στα ερείπια του αρχαίου ναού, σίγουρα δεν περιέχει πλέον τις εικόνες του ούτε καν τους σταυρούς του, κι όμως, Έλληνες και μη, καταθέτουν εδώ την απόδειξη της ζωής του νεκρού τους, ανθρώπου και ενίοτε ζώου. Μεταξύ άλλων, φωτογραφίες, παιχνίδια, ακόμη και τρόφιμα... προσφορές που πρέπει να ειπωθούν είναι συμβολικές και όμως ουσιαστικές, τιμώντας το λεπτό πέρασμα ανάμεσα στον κόσμο μας και το παραπέρα, επιπλέον, στις... Πύλες της Αβύσσου.

Αλλά ποιος άλλος μπορεί να κρίνει –και αυτό σε οποιαδήποτε ιστορική περίοδο– τον πόνο της ανθρώπινης ψυχής και την ανάγκη της να επικοινωνήσει με τους αγαπημένους… έχοντας ολοκληρώσει το μεγάλο ταξίδι;

Και στους δρόμους, στα μάτια των περισσότερων στην Ελλάδα, τα ξωκλήσια είναι, ας σημειώσουμε, ήδη μια ένδειξη του υποτιθέμενου κινδύνου του δρόμου. Υπάρχουν μέρη με δύο ή τρία εικονοστάσια ομαδοποιημένα στη μία πλευρά του δρόμου, όπου… καλύτερα να μειώσετε ταχύτητα.

Μνήμη Ευθυμία Σερδάρη. Όλυμπος, 2024

Έτσι, στο μυαλό των Ελλήνων, αυτά τα «εκκλησάκια» έγιναν οι φύλακες άγγελοι στην είσοδο κάθε χωριού, για να διώχνουν το κακό, την αρρώστια και τον θάνατο! Ακόμα και το έγκλημα, όπως το τέμπλο που τοποθετήθηκε στον δρόμο που οδηγεί στον Όλυμπο, κοντά σε μια χαράδρα, στη μνήμη της Ευθυμίας Σερδάρη.

Ήταν Ιούλιος του 1989 όταν η σορός της Ευθυμίας Σερδάρη βρέθηκε σε αποσύνθεση στην κοντινή χαράδρα του Ενιπέα. Το αποτρόπαιο αυτό έγκλημα, έχοντας διαπραχθεί σε αυτά τα μέρη, συγκλόνισε αμέσως την ελληνική κοινή γνώμη. Για να πει την ακριβή της ιστορία, η Ευθυμία Σερδάρη – Παλημάρκου, μητέρα δύο παιδιών, δολοφονήθηκε από τον σύζυγό της, με τη συνενοχή της ερωμένης του. Ο Τύπος της εποχής μάλιστα τους χαρακτήρισε «σατανικούς εραστές».

Τέμπλο με θέα τον Όλυμπο, 2024

Από τον Μάρτιο του 1989, ο Δημήτρης Παλημάρκος και η ερωμένη του σχεδίαζαν πώς θα «ξεφορτωθούν» την «δύσκολη» γυναίκα τους. Στις 30 Ιουλίου 1989 έκαναν πράξη το σχέδιό τους. Επέλεξαν αυτή την απομακρυσμένη τοποθεσία για να διαπράξουν το έγκλημά τους. Ήθελαν να παρασύρουν το θύμα σε έναν γκρεμό και στη συνέχεια να εξαφανίσουν το σώμα του.

Ο Παλίμαρκος ήταν ενεργός αντιπρόσωπος στις αγοραπωλησίες εικόνων και συγχρόνως ανήκε σε δίκτυο αρχαιοκλεφτών, χωρίς να το γνωρίζει η δυστυχισμένη γυναίκα του. Έτσι έπεισε τη γυναίκα του τηλεφωνικά να πάει σε ένα χωριό κάτω από τον Όλυμπο για να αγοράσει βυζαντινές εικόνες από έναν τοπικό ιερέα.

Τέμπλο κοντά στην Πίνδο. Θεσσαλία, 2025

Της εξήγησε ότι μια άλλη γυναίκα θα ερχόταν μαζί της για να τη βοηθήσει να διαπραγματευτεί. Η συνάντηση κανονίστηκε και ξεκίνησαν προς εκείνο το μέρος. Στο δρόμο τους συνάντησαν και τον Παλίμαρκο. Κάτω από το πρόσχημα ενός χρυσού αγαλματιδίου που είχε κρύψει κοντά στη χαράδρα του Ενιπέα στον Όλυμπο, οδήγησε τη γυναίκα του εκεί που έτσι θα… σφραγιζόταν το τέλος της.

Ο δολοφόνος την έσπρωξε από τον γκρεμό και οι δύο συνεργοί της ανέφεραν την εξαφάνισή της. Πέταξαν την άτυχη σύζυγο από ύψος 1.300 μέτρων και αμέσως επέστρεψαν σπίτι. Νόμιζαν ότι είχαν διαπράξει το τέλειο έγκλημα. Λίγα μέτρα πριν τον γκρεμό ως επιφυλακή, υπήρχε, όμως, ένα παγκάκι... όπου συχνά καθόταν το παράνομο ζευγάρι. Ήταν εκεί… που τότε είχαν χαράξει τα δύο μικρά τους ονόματα.

Τέμπλο στον τόπο μάχης. Θεσσαλία, 2025

Η αστυνομική έρευνα έσπευσε για να διαπιστωθούν τα γεγονότα. Δικάστηκαν οι ένοχοι, πρώτος ο Παλίμαρκος, για τον οποίο ζητήθηκε ισόβια κάθειρξη. Ο συνεργός του δεν καταδικάστηκε άμεσα και εξέτισε μόνο λίγους μήνες στη φυλακή. Στη συνέχεια, σύμφωνα με τα δημοσιεύματα του Τύπου της εποχής, μετανάστευσε στη Γερμανία, όπου παντρεύτηκε, προφανώς για να μην επιστρέψει ποτέ στην Ελλάδα.

Περνώντας από αυτό το μέρος πριν από λίγους μήνες, είδα ότι ένα πούλμαν τουριστών σταμάτησε για να απολαύσει τη θέα και... τον περίφημο πάγκο, με θέα στη χαράδρα του Ενιπέα. Έδειξα το εικονοστάσι στους τυχερούς μου συμμετέχοντες από την Ελλάδα Αλλιώς, το οποίο οι επιβάτες του λεωφορείου φυσικά αγνόησαν σε μεγάλο βαθμό.

Παρεκκλήσι στη μνήμη των θυμάτων… του εγκλήματος των Τεμπών. 2023

Λίγο νοτιότερα και μετά τον Όλυμπο, στην έξοδο της κοιλάδας των Τεμπών, είδαμε και το μικρό παρεκκλήσι, στη μνήμη των θυμάτων του χειρότερου σιδηροδρομικού δυστυχήματος στην Ελλάδα, του «έγκλημα των Τεμπών», όπως λέγεται σήμερα στην πρώην χώρα του Δία, που προκάλεσε το θάνατο 57 ανθρώπων, κυρίως μαθητών.

Αυτή η γρήγορη περιήγηση σε συγκεκριμένες γωνιές τόσο σκοτεινές από δραματικά ιστορικά γεγονότα είναι, για την Ελλάδα Κατά τα άλλα, μια ευκαιρία να αναδείξει την ψυχή της χώρας, ακόμα κι όταν η τελευταία αποδεικνύεται... τόσο βαριά πληγωμένη.

Επεκτείνοντας τις συνθήκες αυτού του γεγονότος, αναφέρω πώς αυτό το «σχεδιασμένο» ατύχημα έγινε αμέσως καταλύτης για το πολιτικό και κοινωνικό ημερολόγιο στην Ελλάδα.

Τέμπλο κοντά στην Πίνδο. Θεσσαλία, 2025

Διότι, δύο χρόνια μέχρι σήμερα, αυτές είναι οι μεγαλύτερες διαδηλώσεις που έχει δει η χώρα εδώ και μισό αιώνα και οργανώθηκαν για να διαπιστωθεί η αλήθεια για το έγκλημα των Τεμπών, δεδομένου ότι, μεταξύ άλλων, οι αρχές της εξουσίας έκαναν τα πάντα για να αποκρύψουν ορισμένα στοιχεία, ξεκινώντας από τον γρήγορο «καθάρισμα» της σκηνής, ακόμη και πριν διαπιστωθούν τα στοιχεία της έρευνας.

Κατά ειρωνικό τρόπο, ο ανιψιός μου, ο Γιώργος, Θεσσαλός, που οδηγεί γερανοφόρο, κλήθηκε να εγκαταστήσει το παρεκκλήσι στον τόπο του ατυχήματος, λίγες μόλις ώρες μετά την τραγωδία. Εξοργίστηκε γιατί κατάλαβε μόλις βρήκε το έδαφος ότι οι πολιτικοί είχαν διατάξει την ταχεία εξαφάνιση των στοιχείων...

Τέμπλο με θέα στο Αιγαίο. Θεσσαλία, 2025

Αυτός είναι επίσης ο λόγος που οι σημερινοί διαδηλωτές, σχεδόν δύο εκατομμύρια άνθρωποι σε όλη τη χώρα στα τέλη Φεβρουαρίου 2025, απαιτούν δικαιοσύνη για τα θύματα και απαιτούν σαφείς απαντήσεις σχετικά με τις συνθήκες αυτής της μετωπικής σύγκρουσης δύο τρένων.

Όμως η έρευνα καθυστερεί και οι αρχές εξακολουθούν να κατηγορούνται για συγκάλυψη για την προστασία ανώτερων αξιωματούχων. Αξίζει να σημειωθεί ότι η εμπορευματική αμαξοστοιχία που συγκρούστηκε με την επιβατική αμαξοστοιχία μετέφερε προφανώς παράνομη αποστολή εκρηκτικών χημικών, σύμφωνα με έκθεση πραγματογνωμοσύνης.

Ο ανιψιός μου λοιπόν... δεν θα έχει ποζάρει στα Τέμπη, το «εκκλησάκι» της μνήμης για το τίποτα. Ας το ελπίσουμε πάντως.

Το εικονοστάσι του τρένου στο Δοξαρά, 2024

Στην ίδια θλιβερή αλλά εξίσου στοχαστική γραμμή, το Grèce Autrement προσφέρει σε όσους επιθυμούν να επισκεφθούν το εικονοστάσι ενός άλλου σιδηροδρομικού ατυχήματος, εξήντα χιλιόμετρα νοτιότερα, στον Δοξαρά, ακόμα στη Θεσσαλία.

Η καταστροφή συνέβη στις 16 Ιανουαρίου 1972, όταν γύρω στις 4:45 μ.μ., μια διακοπή επικοινωνίας... μετά από διαμάχη μεταξύ των αντίστοιχων σταθμαρχών Δοξαρά και Ορφανά, προκάλεσε σύγκρουση του τρένου Express Acropolis και του τοπικού τρένου στην μονή γραμμή λόγω κακοκαιρίας.

Είκοσι ένας άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους και περισσότεροι από 40 τραυματίστηκαν σε ένα από τα πιο θανατηφόρα σιδηροδρομικά δυστυχήματα στην Ελλάδα.

Τέμπλο κοντά στην Πίνδο. Θεσσαλία, 2025

Ωστόσο, το τότε καθεστώς των Συνταγματαρχών, θορυβημένο από αυτό το δεύτερο θανατηφόρο ατύχημα από το 1968, αποφάσισε να εκσυγχρονίσει το σιδηροδρομικό δίκτυο επικοινωνίας και μέσω του αντιπροέδρου του Στυλιανού Παττακού ανακοίνωσε τον εξοπλισμό των τρένων με ραδιοτηλέφωνα ώστε οι οδηγοί να μπορούν να επικοινωνούν απευθείας με τους σταθμάρχες και μεταξύ τους.

Το εικονοστάσι στον Δοξαρά δεν έχει ξεχαστεί τελείως, έστω κι αν η νέα σιδηροδρομική γραμμή τρέχει λίγο πιο μακριά και αυτή η ήδη βαθιά Θεσσαλία μοιάζει να βυθίζεται περισσότερο στη σιωπή... των επόμενων καιρών.

Τέμπλο με θέα στη θάλασσα. Πελοπόννησος, 2025

Τόσο διάσημα ή λιγότερο διάσημα εικονοστάσια σε χαμένους δρόμους, όταν παλιότερα τα αναμμένα λυχνάρια τους έδειχναν ακόμη και το δρόμο στους μοναχικούς ταξιδιώτες τη νύχτα ή τους έδιναν λίγη ελπίδα στο σκοτάδι της στιγμής ή και της ψυχής τους!

Το παρεκκλήσι, που όπως όλα τα μικρά ξωκλήσια σε μια χώρα που θρηνεί καθημερινά θανάτους από κάθε είδους ατυχήματα, εκπληρώνει τον ρόλο του ως μνημείο. Όσοι έμειναν να πάνε και να καθίσουν κοντά στο μέρος που έχασαν τα αγαπημένα τους πρόσωπα.

Τέμπλο με θέα στη θάλασσα. Στην Ήπειρο, 2024

Και αυτός ο χώρος, σαν υπερβατικό διάμεσο, γίνεται καταραμένος τόπος γιατί έχει πάρει τον άνθρωπό μας, αλλά είναι ταυτόχρονα και ιερός, γιατί ο άνθρωπός μας έχει χαθεί εκεί, αλλά θα πρέπει να βρούμε εκεί πάση θυσία... κατευνασμό. Από τόπος τραγωδίας γίνεται έτσι τόπος μνήμης. Το παρεκκλήσι ή το εικονοστάσι σηματοδοτούν ακριβώς αυτή την προβλεπόμενη μετάβαση.

Αλλά δεν είναι μόνο αυτό. Αυτός ο τύπος μέρους λειτουργεί επίσης ως προειδοποίηση, ειδικά για ανθρώπους που έχουν βιώσει τόσο πολύ τον θάνατο και την απώλεια. Με αυτά τα ξωκλήσια μας προτρέπουν να είμαστε προσεκτικοί, για να μην υποστεί κανένας άλλος την απώλεια ή τον κίνδυνο που βίωσαν. Ας θυμηθούμε λοιπόν και ας είμαστε προσεκτικοί.

Τέμπλο στον τόπο μάχης. Θεσσαλία, 2024

Τόσο για την πρωταρχική λειτουργία των μικρών εκκλησιών προς τους περαστικούς, χτισμένα κοντά στους ελληνικούς άξονες. Τόποι προσευχής για όσους πιστεύουν στον Θεό και τόσοι χώροι προβληματισμού για όσους πιστεύουν λιγότερο. Ξένοι… μιλώντας σε αγνώστους!

Μια παράδοση που έρχεται από μακριά, γιατί το εντυπωσιακό είναι ότι τα εικονοστάσια αφιερωμένα σε ανθρώπους που έχασαν τη ζωή τους στο δρόμο συνεχίζουν να τοποθετούνται ακόμη και στα κέντρα των πόλεων μέχρι σήμερα. Αυτό είναι μια ένδειξη ότι οι Έλληνες, ή τουλάχιστον κάποιοι Έλληνες, κουβαλούν βαθιά μέσα τους βιωμένες παραδόσεις που μπορεί να δυσκολεύονται να αποχωριστούν.

Τέμπλο στον κάμπο. Θεσσαλία, 2025

Ακριβώς όπως οι παρόμοιες πρακτικές των αρχαίων, που συνδέονται αν όχι με τη λατρεία του Ερμή, ήταν –ας θυμηθούμε– ο θεός του εμπορίου, ο φύλακας των δρόμων και των σταυροδρόμων, ο προστάτης των ταξιδιωτών, οι κλέφτες, ο αγωγός των ψυχών στον κάτω κόσμο και ο αγγελιοφόρος του Δία και των θεών.

Η θεϊκή του ουσία ξεκινά με τα βαρέλια στο πλάι του δρόμου – αυτά τα οδοδείκτες ή τα ήδη νεκρικά. Οι αρχαίοι αγρότες, όταν έβρισκαν ένα σωρό από πέτρες στο πέρασμά τους, έριχναν μια άλλη πέτρα από πάνω, πιστεύοντας ότι μια θεϊκή δύναμη βρισκόταν μέσα τους. Τα έλεγαν έρμα και η πέτρα στην κορυφή του σωρού λεγόταν Ερμής.

Με την πάροδο του χρόνου, αυτοί οι σωροί από πέτρες μετατράπηκαν σε ερμαϊκούς κίονες, οι οποίοι λειτουργούσαν ως πινακίδες, όρια οικοπέδων και ιδιοκτησιών, αλλά και, όπου χρειαζόταν, σύνορα χωρών. Εξάλλου δεν υπάρχουν πολλοί ναοί ή ιερά αφιερωμένα στον Ερμή, γιατί ήταν παρών παντού, σχεδόν σε κάθε ανθρώπινη εκδήλωση. Το μαρτυρούν οι εκατοντάδες ερμαϊκές στήλες που βρέθηκαν κατά τις ανασκαφές.

Τέμπλο με θέα στο νησί του Πάτροκλου. Αττική, 2024

Δύο χιλιάδες χρόνια αργότερα, και μερικές φορές ελλείψει ενός μικρού ιδιωτικού παρεκκλησίου, οι συγγενείς του νεκρού τοποθετούν τη φωτογραφία τους και ένα κείμενο κοντά σε ένα πιο επίσημο πολεμικό μνημείο. Είναι τόσο συγκινητικό όσο και τα υπόλοιπα, όπως η οικογένεια του Alfredo Pescosolido (1918-1944) που έχει φυτέψει μια ελιά στη μνήμη του νεκρού τους.

Αυτό ήταν όταν το SS Oria, ένα νορβηγικό ατμόπλοιο, βυθίστηκε στις 12 Φεβρουαρίου 1944, προκαλώντας το θάνατο περίπου 4.095 Ιταλών αιχμαλώτων πολέμου, 21 Ελλήνων και 15 Γερμανών φρουρών. Ήταν μια από τις χειρότερες θαλάσσιες καταστροφές στην ιστορία και η χειρότερη θαλάσσια καταστροφή που προκλήθηκε από τη βύθιση ενός μόνο πλοίου στη Μεσόγειο.

“ Olivo plantato da Eleuterio Pescosolido di Arce (FR) Italy, in memoria del padre Alfredo qui caduto il 12-02-1944, una Prece ”.

«Στη μνήμη του Padre Alfredo». Αττική, 2024

Μια προσευχή λοιπόν... Ακριβώς όπως πριν από λίγα χρόνια, σε μια εκδρομή με αυτοκίνηση που έκανα στην Ήπειρο στα βουνά της Πίνδου στη βορειοδυτική Ελλάδα, μια γιαγιά πετάχτηκε σε μια πλαγιά και μας παρακάλεσε να την πάρουμε μαζί μας. Κουβαλούσε ένα μπουκάλι λάδι, γιατί κάθε απόγευμα έφευγε από το χωριό με τα πόδια για να ανάψει όλα τα κεριά στα γύρω εικονοστάσια.

« Κανείς δεν τους ανάβει πια, δεν είναι καλό να μείνουν μακριά », είπε, καληνύχτα μας, δίνοντάς μας τις χίλιες ευχές της όπως έπρεπε. Κάθε φορά που βλέπω ένα εκκλησάκι στην εξοχή, το θυμάμαι και, αν είναι δυνατόν, ανάβω ένα κερί στη μνήμη...

Ελλάδα και ψυχές, στροφή μετά τη σειρά!